Διαγραμματικές αφηγήσεις: γραφικά πεδία ρήξης και καταστροφής
Τext originaly presented at the Gilles Deleuze and Félix Guattari: Refrains of Freedom, International Conference, Athens, Greece, 25 April 2015 by Anthi Kosma.
The article intends to clarify the Deleuzian concept of diagram and how this one although it is against an ocularcentric (visual-focused) culture, clichés and canons of representation often it is being dismissed from traditional attitudes and perceptions in the field of architecture.
Το άρθρο που παρουσιάζεται προσπαθεί να αποσαφηνίσει την Ντελεζιανή έννοια του διαγράμματος και το πώς αυτή, αν και βρίσκεται ενάντια στην οπτικοκεντρική κουλτούρα, τα κλισέ και τους κανόνες της αναπαράστασης, σε πολλές περιπτώσεις στο πεδίο της αρχιτεκτονικής αγνοείται ή παραποιείται από παραδοσιακές νοοτροπίες και αντιλήψεις.
These short narratives on diagram presented here are basically based on “Francis Bacon, the Logic of Sensation” and a book in Spanish, “Pintura. El concepto del diagram” [Painting. The concept of diagram] which is a transcription of a course hold by him in 1981 at the University of Vincennes focused on Diagrams, painting and the Chaos-germ theory. As far as I know this book does not exist in English, but it has some interesting points on the issue as in it the concept of diagram is presented consecutive and in many cases through the dialogue with his students.
Οι αφηγήσεις για το διάγραμμα που παρουσιάζονται εδώ είναι κυρίως βασισμένες στο βιβλίο “Francis Bacon, η λογική της αίσθησης” αλλά κυρίως στο βιβλιό «Pintura. El concepto del diagrama» [Ζωγραφική. Η έννοια του διαγράμματος] που είναι η καταγραφή μιας σειράς μαθημάτων που έκανε το 1981 στο Πανεπιστήμιο της Vincennes με θέμα τα διαγράμματα, τη ζωγραφική και τη θεωρία του χάους-πυρήνα. Από όσο γνωρίζω αυτή η έκδοση δεν υπάρχει στα αγγλικά έχει ωστόσο αρκετά ενδιαφέροντα σημεία μια και σε αυτή η ανάλυση της έννοιας του διαγράμματος γίνετε διεξοδικά και σε πολλά σημεία διαλογικά με τους συμμετέχοντες στο σεμινάριο.
Diagram is presented in this case from an “inside” point of view, through the experience of the painter-designer, as an action, a process of production and not as an object, a kind of drawing and a representation of a specific figure. From “inside” and from the action the corporal-gestural dimension of the diagram by D. reveals an approximation of the diagram that is not commonly present in the architectural culture.
Το διάγραμμα παρουσιάζεται σε αυτή την περίπτωση «εκ των έσω», μη εποπτικά, δηλαδή μέσα από την εμπειρία του ζωγράφου-σχεδιαστή, σαν δράση, διαδικασία παραγωγής (process) και όχι σαν αντικείμενο, δηλαδή κάποιο είδος σχεδίου, μια μορφή αναπαράστασης, ή μια συγκεκριμένη φιγούρα. «Eκ των έσω» και από τη δράση ο Ν. προσεγγίζει το διάγραμμα επίσης σαν σωματική-χειρονομία παρουσιάζοντας μια διάσταση του που δεν συναντάται τόσο συχνά στην αρχιτεκτονική κουλτούρα.
D. presents the concept of diagram through the painting, from the appearance and the birth of the image, as a gesture in action; the infinitive “diagramming” might be an appropriate way to describe it. Fromthe inside, through the corporal experience that surrounds us it cannot be seen or photographed. In that sense the diagram is more invisible and the drawing is considered more as a field for the birth of possibilities that, in the case of architecture, are going to host the human actions. Α drawing-projecting process that the architect uses in order to break and go against the clichés of certain typologies [1].
Ο Ν. παρουσιάζει το διάγραμμα στη ζωγραφική, από την εμφάνιση-τη γέννηση της εικόνας, πιο σωστά παρουσιάζει τη χειρονομία του διαγράμματος στην εξέλιξη της. Ίσως το απαρέμφατο διαγράφω /diagramming να μπορούσε να περιγράψει καλύτερα αυτή την προσέγγιση. Εκ των έσω, μέσα από το σώμα είναι μια προσέγγιση εμπειρική, μη οπτική μια και αυτό που μας περιβάλει δεν μπορούμε να το σχεδιάσουμε ή να το φωτογραφήσουμε. Με αυτή την έννοια το διάγραμμα είναι περισσότερο αόρατο και το σχέδιο αντιμετωπίζεται περισσότερο σαν ένα πεδίο γέννησης δυνατοτήτων, πεδίων που στην περίπτωση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού θα φιλοξενήσουν τις ανθρώπινες δράσεις. Μια διαδικασία σχεδιασμού που ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί αυτό τη διαδικασία του διαγράφω διερευνητικά /diagramming να σπάσει και να πάει κόντρα στα κλισέ των διαφόρων τυπολογιών[2].
This approximation, from inside, forces the author to see the painting of the canvas not through its spatial properties but experience it, temporally during the time that it is diagramming. This persistence on birth, the connection with the body, the hand, presents a completely different approach, empirical, experienced during production time and not as a spatial experience, as a finished object with a form or special characteristics.
Αυτή η εκ των έσω προσέγγιση αναγκάζει το συγγραφέα να δει τη ζωγραφική του καμβά όχι με τις χωρικές της ιδιότητες ή ως προς το τι αναπαρίσταται σε αυτόν, αλλά να την βιώσει μέσα από τη διάρκεια, το χρόνο κατά τον οποίο αυτή διαγράφεται. Η εμμονή του στην γέννηση και η σύνδεση με το σώμα και το χέρι παρουσιάζει μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση από αυτή που πολλές φορές μας παρουσιάζεται το διάγραμμα, εμπειρική, που βιώνει το χρόνο κατά τη διάρκεια της παραγωγής και όχι σαν χωρική εμπειρία, ενός τελειωμένου αντικειμένου με μια φόρμα ή συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
This approximation, not through the finished object, is the approximation of the ontology of D where the subject is being transformed through their actions, through the making (Spinoza). A point of view often dismissed by many.
Αυτή η προσέγγιση όχι μέσα από το τελειωμένο, είναι κομμάτι της προσέγγισης της οντολογίας του Ν. όπου το υποκείμενο μεταβάλετε μέσα από τις πράξεις του, το ποιείν του. Μια η οπτική που τόσο συχνά αγνοείται.
Pre-iconic
With his approach he forces us to speak through and during the action/diagramming, the emerging of the image, but he also refers to the moment before its existence, a phase that he calls pre-iconic, preparatory in a way. The forces that the artist sees on the canvas are not experienced as spatial experiences, but they are interpreted through time, as they evolve. He separates his description before and after the diagram. Before the diagram and the traces, actions are intentional, figurative, absolutely controlled, according to a narrative, they are descriptive and they work more as triggers. He insist there is no blank page, blank page is full of thoughts and clichés. Clichés are fully intentional. In this first time, including the first traces the eye follows the description, the familiar, controls and presets the gestural movements.
Με την προσέγγιση του ο Ν. μας υποχρεώνει να μιλάμε από μέσα και από τη διάρκεια της δράσης, την ανάδυση της εικόνας αλλά στη διερεύνηση για το διάγραμμα συμπεριλαμβάνει και σε μια άλλη στιγμή πριν από αυτό, μια φάση που ονομάζει προ-εικονική, προπαρασκευαστική κατά κάποιο τρόπο. Οι δυνάμεις που ο καλλιτέχνης βλέπει στον καμβά δεν βιώνονται σαν χωρικές εμπειρίες, αλλά ερμηνεύονται, βιώνονται με το χρόνο, στην εξέλιξη τους. Ο Ν. χωρίζει την περιγραφή του πριν και μετά το διάγραμμα. Πριν το διάγραμμα και πριν τις χαράξεις οι δράσεις είναι γεμάτες προθέσεις, είναι περιγραφικές, απόλυτα ελεγχόμενες, ακολουθούν μια αφήγηση και λειτουργούν περισσότερο σαν αφετηρίες. Επιμένει πως δεν υπάρχει λευκή σελίδα και πως οι λευκές σελίδες είναι γεμάτες σκέψεις και κλισέ. Τα κλισέ είναι γεμάτα από προθέσεις και τάσεις. Σε αυτόν τον πρώτο χρόνο, συμπεριλαμβανομένων και των πρώτων γραμμών το μάτι ακολουθεί την περιγραφή, το οικείο, ελέγχει και προκαθορίζει τις κινήσεις του χεριού.
In these conditions it is impossible that something might arise, something unexpected, but sometimes not even the predictable. But in these pre-picture/iconic conditions he refers to the chaos, the chaos not as a disorder but as an abyss where nothing can be seen or where the painter is in danger to be lost in this abyss. Paul Klee’s grey point is lost and so is the possibility that this point will surpass itself and open the sensible dimensions. Τhe possibilities of what is to be done before it is done appear. From the abyss emerges the skeleton, or pieces to modulate. D refers to the code, a pictured one.
Σε αυτές τις ελεγχόμενες συνθήκες προφανώς είναι αδύνατο να αναδειχθεί κάτι, κάτι πέρα από το αναμενόμενο αλλά πολλές φορές ούτε καν αυτό. Αλλά ο Ν. στις προ-εικονικές συνθήκες πριν το διάγραμμα συμπεριλαμβάνει επίσης και μια άλλη κατάσταση, το χάος. Το χάος όχι σαν μια αταξία αλλά σαν μια άβυσσο όπου τίποτα δεν μπορεί να διακριθεί ή όπου ο ζωγράφος είναι σε κίνδυνο να χαθεί στην άβυσσο. Το γκρι σημείο του Paul Klee είναι χαμένο και η πιθανότητα ότι αυτό το σημείο «θα ξεπεράσει τον εαυτό του» ανοίγοντας αισθητήριες διαστάσεις, γεννώντας πιθανότητες. Από την άβυσσο αυτή διαγράφεται ένας σκελετός ή κομμάτια που μπορεί να μεταμορφωθούν/μορφωθούν.
Catastrophe, an example
But painting is a catastrophe. These diagrammatic narratives -whether they manage to be diagrammatic or not will be judged in the end of it all- refer to some aspects of the diagram: the core-chaos, the catastrophe of the canvas/frame, against the clichés. Ηe categorizes, diagrams in general, reduced in codes and concentrated in figures.
Αλλά η ζωγραφική είναι καταστροφή σημειώνει. Αυτές οι διαγραμματικές αφηγήσεις που θα παρουσιαστούν, το αν τελικά καταφέρνουν να είναι διαγραμματικές ή όχι θα το δούμε στο τέλος, αφορούν κάποιες πτυχές του διαγράμματος: τον πυρήνα-χάος, την καταστροφή του κάδρου, χειρονομίες που πάνε κόντρα στα κλισέ και τις συνήθειες. Ο Ν. κατηγοριοποιεί τα διαγράμματα σε γενικά, μειωμένα σε κώδικες και συγκεντρωμένα σε φιγούρες.
But if you are a little bit bored we could apply and try to understand these descriptions using the concept of diagram through the interpretation of an example, of a well known contemporary wall painting. That way we will managed to understand better or not D’s concept of the catastrophe and also we will have the opportunity to control our understanding. For those who don’t know this is a recent and recently dismantled graffiti in the center of Athens at the corner of a part of a historical building, a building that is connected with the fall of the dictatorship in Greece. Behind this building the School of Architecture of Athens is hosted so there is a certain interest in this interpretation.
Αλλά αν βαρεθήκατε λίγο θα μπορούσαμε να καταλάβουμε κάπως καλύτερα αυτές τις περιγραφές προσπαθώντας να χρησιμοποιήσουμε την έννοια του διαγράμματος του Ν. με την ερμηνεία ενός παραδείγματος, μιας αρκετά γνωστής και σύγχρονης τοιχογραφίας. Με τον τρόπο αυτό θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα ή όχι την έννοια της καταστροφής αλλά και να τσεκάρουμε την κατανόησή μας, το πώς εφαρμόζεται η έννοια του διαγράμματος σε ένα παράδειγμα. Για όσους δεν το γνωρίζουν αυτό είναι ένα πρόσφατο και προσφάτως αποξηλωμένο γκράφιτι στο κέντρο της Αθήνας στη γωνία μιας πτέρυγας ενός ιστορικού κτιρίου, που συνδέεται άμεσα με τους αγώνες των φοιτητών και την πτώση της δικτατορίας στην Ελλάδα. Πίσω από αυτό το κτίριο στεγάζετε και η αρχιτεκτονική σχολή της Αθήνας, οπότε η παρακάτω ερμηνεία για το διάγραμμα ίσως έχει κάποιο ενδιαφέρον.
We will try to interpret this diptych, for which a lot has been said, as a catastrophe before and during the action of painting, catastrophic gesture. Obviously we refer and search the catastrophe in the frame itself, on its surface. The diagram as catastrophe on this symbolically charged canvas is not what the frame depicts, neither of course the distraction of the surface of the building: Obviously we don’t refer nor do we ask the catastrophe of the surface of this symbolically charged wall nor what is represented) with something like that “we wouldn´t be able to go far away, because at a first glance we are still in the frame, in what the frame represents. I am going to speak about another catastrophe […]. To learn about a catastrophe that affects the act of painting by itself. See, we are moving from the catastrophe represented at the frame – whether it is a local catastrophe, or a catastrophe as a whole- a secret catastrophe, a catastrophe that affects the act of painting by itself” [3].
Αυτό το δίπτυχο αν θέλετε, που απασχόλησε τόσο την κοινή γνώμη θα προσπαθήσουμε να το δούμε μέσα από το διάγραμμα σαν μια χειρονομία καταστροφής. Προφανώς αναφερόμαστε και αναζητάμε την καταστροφή στο ίδιο το κάδρο, στην επιφάνεια του. Το διάγραμμά σαν καταστροφή, πάνω σε αυτόν τον τόσο φορτισμένο συμβολικά καμβά δεν είναι αυτό που το κάδρο αναπαριστά, ούτε φυσικά η καταστροφή της επιφάνειας του κτιρίου, με κάτι τέτοιο “ δεν πάμε πολύ μακριά, γιατί με την πρώτη ματιά παραμένουμε μέσα στο κάδρο, σε ότι το κάδρο αναπαριστά. Θα μιλήσω για άλλη καταστροφή […]. Για να μάθουμε, για μια καταστροφή που επηρεάζει την δράση του ίδιου του ζωγραφίζω. Θα δείτε, να πηγαίνουμε από μια καταστροφή αναπαριστάμενη πάνω στο κάδρο- είτε είναι τοπική είτε ένα σύνολο- σε μια καταστροφή πιο κρυφή, μια καταστροφή που επηρεάζει την ίδια τη δράση του ζωγραφίζω ως προς τον εαυτό της»[4].
“The will to lose the will”[5]. Only when someone is able to reject the clichés and the preconceived images is when the work can begin. Neglect/reject the clichés; go against them, go in contra. Julio Carlo Argan insists that you can project only when you are in contra[6]. The rupture is the catastrophe. Diagram is an operation, it is gestural where the body escapes, eye can no longer follow and control the hand, the hand is blind, besides the ways it is moving, animated from an external force.
«Η βούληση του να χάσεις τη βούληση». Μόνο όταν κάποιος είναι ικανός να απορρίψει τα κλισέ και τις προκαθορισμένες εικόνες είναι όταν η δουλειά ξεκινά. Η απόρριψη των κλισέ, το να πας κόντρα σε αυτά. Για τον Αργκαν το να προβάλεις-προτζεκτ, συνθέσεις στα ελληνικά είναι πιθανό μόνο όταν πας κόντρα[7]. Η ρήξη είναι η καταστροφή. Το διάγραμμα σαν μια διαδικασία είναι χειρονομία όπου το σώμα ξεφεύγει, το μάτι δεν μπορεί πια να ακολουθήσει και να ελέγξει το χέρι. Το χέρι είναι τυφλό παρά το ότι γνωρίζει κάποιους από τους τρόπους με τους οποίους κινείτε, είναι ενεργοποιημένο από εξωτερικές δυνάμεις.
Francis Bacon is making zones of “cleaning”, he destroys the painted figure, arbitrarily traces cleaned areas that reveal a world of possibilities. Diagram catastrophe’s the picture, erasing the previous clichés. It is the chaos through which new forms begin, a matrix for configurations. Catastrophe is the seed/core but you have to provoke one.
Ο Ν. χρησιμοποιεί την περίπτωση του Francis Bacon φτιάχνει ζώνες «καθαρισμού», καταστρέφει την ζωγραφισμένη φιγούρα, τυχαία χαράσσει καθαρίζει περιοχές αποκαλύπτοντας, δημιουργεί έναν κόσμο καινούργιων πιθανοτήτων. Το διάγραμμα καταστρέφει την εικόνα, σβήνοντας τα προηγούμενα κλισέ. Είναι το χάος μέσα από το οποίο καινούργιες φόρμες αναδύονται, πυκνωτής περιγραμμάτων. Η καταστροφή είναι ο πυρήνας, ο σπόρος αλλά πρέπει κάποιος να προκαλέσει μια καταστροφή.
What did these artists do? This painting is a ruin. It is painted in successive moments: preparing, cleaning, rewriting, preparing, erasing, paint to erase once more, paint is a kind of eraser. an active schematic and tension diffuser. All drawings have a diagram. Their diagram is close to what D. called diagram for the abstract painting, it can be said that it is expanded all over this double canvas, brushes trace lines without contours, they don’t have an inside or an outside, lines that express a disobedience of the hand.
Αλλά τι έκαναν αυτοί οι καλλιτέχνες; Ανήκουν στην περίπτωση το Φ.Μ.; Αυτή η ζωγραφική είναι μια ρωγμή. Είναι συγκροτημένη από πολλά διαδοχικά στρώματα: προετοιμασία, καθαρισμός, χαράξεις, χαράξεις πάνω στις χαράξεις, σβήνω, γράφω, ξαναγράφω, για να ξαναγράψω και να ξανασβήσω άλλη μια φορά, χαράσσοντας χωρίς να αναζητάτε μια συγκεκριμένη φιγούρα, όπου οι χαράξεις δηλαδή είναι περισσότερο σαν σβησίματα πάνω σε κάτι άλλο κάτι προηγούμενο, ένας ενεργητικός σχηματικός μια ένταση που διαλύεται. Όλα τα σχέδια έχουν ένα διάγραμμα. Το διάγραμμα τους είναι κοντά σε αυτό που ο Ν. ονομάζει διάγραμμα για την αφηρημένη ζωγραφική, θα μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι εκτείνεται σε όλη την επιφάνεια του καμβά, οι πινελιές χαράξουν γραμμές, επιφάνειες χωρίς περιγράμματα, δεν έχουν ένα εσωτερικό ή ένα εξωτερικό, οι γραμμές εκφράζουν ένα ανυπότακτο χέρι.
Hand and eye are separated, disconnected, the image that is traced and revealed is uncontrolled is going against the repetition. We cannot assure that these painters have managed to go against their habits and bias; they certainly have tried to do it.
Το μάτι και το χέρι ξεχωρίζουν, η εικόνα που χαράσσεται και αναδύεται είναι ανεξέλεγκτη, αναδύεται σταδιακά, χωρίς κάποιο συγκεκριμένο κέντρο, κόντρα στην επανάληψη κάποιας φιγούρας. Δεν μπορούμε να εγγυηθούμε πως αυτοί οι ζωγράφοι κατάφεραν να πάνε κόντρα στις συνήθειες τους, προφανώς το προσπάθησαν.
In this cases traces are made with white, whether they are written with black leaving the white, the blanks between them, a canvas full of divisions, separations, a gesture that adds –writes, erases leaving some parts to be seen. Managing to form a field of abyss without beginning or end, without a descriptive intention, or a distinct figure, a world that discomposed to fields that even if they are presented as separate indicate, presences that were absent.
Στην περίπτωση του γκράφιτι οι χαράξεις γίνονται με το λευκό, είτε γράφοντας με το μαύρο αφήνοντας το λευκό, τα κενά να διαγραφούν, ένας καμβάς γεμάτος από διαιρέσεις, διαχωρίσεις, μιας χειρονομίας που προσθέτει-γράφει, σβήνει αφήνοντας να διαφανούν διάφορα κομμάτια. Φτιάχνοντας τελικά ένα πεδίο αβύσσου, χωρίς αρχή και τέλος, χωρίς μια περιγραφή, χωρίς μια διακριτή φιγούρα, ένας κόσμος που αποσυντίθεται σε πεδία που αν και παρουσιάζονται ξέχωρα υποδεικνύουν παρουσίες που ήταν απούσες.
As an epilogue. Diagrammatic narratives?
If this presentation would like to have something catastrophically valuable, we should destroy it, cause in a way its destruction, and look for its diagram, its gesture. This presentation of the D. Diagram camouflaged by many references of the author and using the example of the graffiti would like to comment on how this scarce description of the diagram, from inside and from the action, is used/ can be used for the interpretation and the critique of an architectural project. What finally in the field of architecture is presented as architecture is not the evolution of some of the probabilities that managed to separated from the chaos-germ/core during the state of the birth of the project. This gestural process, independently from the medium and the arbitrary of the process are matters that are often dismissed by a certain rhetoric and dominant architectural culture. Diagrams often are presented as steps of a methodology that is looking for an explanation and a logical justification in front of the arbitrary of the conception of the creative process[8], arbitrary that many times is still no confessional for the architectonic elite and that is far away from what we try to described as the diagram as a field of Rupture and Catastrophe.
Για να έχει αυτή η παρουσίαση κάτι καταστροφικά αξιόλογο, θα πρέπει με κάποιο τρόπο να την καταστρέψουμε, να προκαλέσουμε την καταστροφή της, μήπως και φανεί το διάγραμμα της, η χειρονομία της. Αυτή η παρουσίαση των σημείων του διαγράμματος του Ν. καμουφλαρισμένη από το γκράφιτι στο κτίριο του Π. θα ήθελε να σχολιάσει αυτή την όχι και τόσο συχνή, εκ των έσω και από τη δράση προσέγγιση του διαγράμματος, για την ερμηνεία, την κατανόηση και την κριτική ενός έργου. Η σύνδεση της διαδικασία διαμόρφωσης του έργου που στον κλάδο της αρχιτεκτονικής παρουσιάζεται τελικά σαν ένα αρχιτεκτόνημα είναι η έκβαση κάποιας από τις πιθανότητες που ξεχώρισαν από αυτό το χάος-πυρήνα κατά το στάδιο της γέννησης. Μια διαδικασία στην οποία φυσικά η σωματική διάσταση του διαγράμματος και η τυχαιότητα της διαδικασίας σχεδιασμού είναι βασικό χαρακτηριστικό και που ωστόσο συχνά στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και στα πλαίσια μιας ρητορικής αγνοούνται. Συχνά τα διαγράμματα παρουσιάζονται σαν τα βήματα μιας μεθοδολογίας που αναζητά να δικαιολογήσει και να εντάξει σε μια λογική εξήγηση την αναγκαστική τυχαιότητα της σύλληψης και της δημιουργικής διαδικασίας[9], τυχαιότητα που πολλές φορές εξακολουθεί να είναι ανεξομολόγητη για την αρχιτεκτονική ελίτ και που φυσικά βρίσκεται πολύ μακριά από αυτό που προσπαθήσαμε, ίσως αρκετά μέτρια, να παρουσιάσουμε σαν το διάγραμμα ως πεδίο ρήξης και καταστροφής.
[1] Javier de la Riva Seguí. Diagrama-Diagramar [Diagram, Diagramming] (Madrid: Instituto Juan de Herrera de la escuela de Arquitectura de Madrid, 2003), 12.
[2] Javier de la Riva Seguí. Diagrama-Diagramar [Diagram, Diagramming] (Madrid: Instituto Juan de Herrera de la escuela de Arquitectura de Madrid, 2003), 12.
[3] Gilles Deleuze, Pintura. El concepto del diagrama [Painting. The concept of diagram] (Cactus: Argentina, 2007), 24.
[4] Gilles Deleuze, Pintura. El concepto del diagrama [Ζωγραφική. Η έννοια του διαγράμματος ] Cactus: Argentina, 2007), 24.
[6] Guilio Carlo Argan, Proyecto y destino. (Venezuela, Caracas: Universidad Central de Venezuela, 1969).
[7] Guilio Carlo Argan, Proyecto y destino. (Venezuela, Caracas: Universidad Central de Venezuela, 1969).
[8] Daniel Mielgo Bregazzi. Construir ficciones, para una filosofía de la arquitectura (Madrid: Biblioteca Nueva, 2008), 147.
[9] Daniel Mielgo Bregazzi. Construir ficciones, para una filosofía de la arquitectura (Madrid: Biblioteca Nueva, 2008), 147.